Πλημμύρες: «αιφνίδιες» και μεγάλες «τυπικές»

Ως πλημμύρα, ορίζεται «η προσωρινή κάλυψη από νερό εδάφους, το οποίο, υπό φυσιολογικές συνθήκες, δεν καλύπτεται από νερό» [1]. Ωστόσο, είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τη διαφορά μεταξύ «αιφνίδιων» πλημμυρών και μεγάλων «τυπικών» πλημμυρών.

Τα βασικά χαρακτηριστικά των αιφνίδιων πλημμυρών είναι η γρήγορη εξέλιξή τους (συνήθως λιγότερο από έξι ώρες) καθώς και η σφοδρότητά τους. Οι αιφνίδιες πλημμύρες είναι συνηθισμένο είδος πλημμύρας στην Ελλάδα και είναι ένα από τα πιο καταστροφικά φυσικά φαινόμενα. Οφείλονται σε έντονες βροχοπτώσεις σε μικρή χρονική περίοδο, ή σε ξαφνική απελευθέρωση νερού από κάποιο φράγμα. Πιο αναλυτικά, τα χαρακτηριστικά που μπορούν να συμβάλλουν σε μια αιφνίδια πλημμύρα είναι: η ένταση και η διάρκεια μιας βροχόπτωσης, η τοπογραφία της περιοχής, το σχήμα της λεκάνης απορροής, οι συνθήκες του εδάφους (κορεσμένο ή ξηρό) και το ποσοστό αστικοποίησης.

Κατά την κακοκαιρία «Δανιήλ» στη Ζαγορά Πηλίου (04/09/2023 - 07/09/2023), μέσα σε μόλις 18 ώρες έπεσαν 754 χιλιοστά βροχής γεγονός που συνιστά ρεκόρ βροχόπτωσης για την Ελλάδα [2]. Οι πλημμύρες που ακολούθησαν μπορούν συνεπώς να χαρακτηριστούν ως «αιφνίδιες» λόγω της ταχύτητας εμφάνισης και του ρυθμού αύξησης της στάθμης του νερού. Αντιθέτως, πολλοί σταθμοί στη λεκάνη απορροής του Πηνειού ποταμού κατέγραψαν 400 με 600 χιλιοστά βροχής μέσα σε 48 ώρες γεγονός που κατατάσσει την εν λόγω πλημμύρα στις «τυπικές» (όχι-αιφνίδια).

Εφαρμογή υδραυλικών μοντέλων: ένα κρίσιμο πρώτο βήμα

Ο κίνδυνος πλημμύρας ορίζεται ως «ο συνδυασμός της πιθανότητας να λάβει χώρα πλημμύρα και των δυνητικών αρνητικών συνεπειών για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονομιά και τις οικονομικές δραστηριότητες που συνδέονται μ’ αυτή την πλημμύρα» [1]. Για να προστατευτούμε αποτελεσματικά από τις πλημμύρες, είναι απαραίτητη η ποσοτικοποίηση και οριοθέτηση του κινδύνου πλημμύρας. Σε αυτό το σημείο τα υδραυλικά μοντέλα αποκτούν έναν ιδιαίτερα κρίσιμο ρόλο. Μέσω της προσομοίωσης έχουμε τη δυνατότητα να προβλέψουμε πώς το νερό ρέει μέσα από διάφορες περιοχές και αστικά τοπία, και κατ’ ακολουθία μπορούμε και να προβλέψουμε ποιες περιοχές είναι πιο ευάλωτες κατά τη διάρκεια πλημμυρών.

Ωστόσο για να εμπιστευτούμε απόλυτα τις προσομοιώσεις, χρησιμοποιούμε υδρολογικά δεδομένα. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Απόφαση 2013/480/ΕΚ η ροή σε όλα τα μικρά μεσογειακά ρέματα και ποτάμια στην Ελλάδα είναι έντονα εποχική [3]. Η φυσική τους ροή παρουσιάζει εποχικές διακυμάνσεις με μέγιστες παροχές το χειμώνα και ελάχιστες το καλοκαίρι. Είναι λοιπόν σημαντικό να αναπτύξουμε ένα δίκτυο που να μπορεί να μας προσφέρει ιστορικά δεδομένα του φάσματος των φυσικών παροχών. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλές μετρήσεις παροχής στα ρέματα και ποτάμια της χώρας μας.

Σε αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιούνται συχνά βροχομετρικά δεδομένα σε συνδυασμό με υδρο-γεωμορφολογικά δεδομένα. Η αναγκαιότητα επενδύσεων σε μετρητικά δίκτυα υπογραμμίστηκε στο 1ο μέρος του Θεματικού φακέλου του ΕΝΑ για τις πλημμύρες στη Θεσσαλία. Αυτή η γνώση επιτρέπει στις αρχές να λαμβάνουν επικαιροποιημένες αποφάσεις σχετικά με τις διαδρομές εκκένωσης αλλά και για τον χωροταξικό και τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό αντιπλημμυρικής προστασίας.

Προστασία από τις πλημμύρες

Αξίζει να σημειωθεί ότι και χωρίς υδραυλικές προσομοιώσεις, υπάρχει η δυνατότητα αναγνώρισης περιοχών με υψηλό κίνδυνο πλημμυρών (είτε αιφνίδιων είτε όχι). Η κατανόηση της τοπικής τοπογραφίας και των ιστορικών δεδομένων πλημμυρών είναι ουσιώδους σημασίας. Χαρτογραφώντας αυτές τις περιοχές μπορούμε να εφαρμόσουμε μια συνολική διαχείριση των λεκανών απορροής και στοχευμένες στρατηγικές για τη μείωση των καταστροφών. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τη μετακίνηση ευάλωτων κοινοτήτων ή τον σχεδιασμό υποδομών ανθεκτικών στις πλημμύρες.

Παρόλο που μπορούμε να λάβουμε μέτρα για τη μείωση των άμεσων επιπτώσεων των πλημμυρών, η αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών τους είναι εξίσου σημαντική, δεδομένου ότι η αλλαγή του κλίματος τις επόμενες δεκαετίες θα συνεχίσει να αυξάνει τη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων όπως έχει υπογραμμιστεί σε προηγούμενες δημοσιεύσεις και εκδηλώσεις του Παρατηρητηρίου Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΕΝΑ.

Η μελέτη της ανθεκτικότητας και η ετοιμότητά μας ως κοινωνία είναι τα κλειδιά για την προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος και την αυξημένη συχνότητα των πλημμυρικών επεισοδίων. Μία περιοχή αποκτά ανθεκτικότητα όταν έχει την ικανότητα να αντισταθεί στα πλημμυρικά φαινόμενα. Αυτό περιλαμβάνει μια συνδυασμένη προσέγγιση ριζικών παρεμβάσεων για μηχανική ανθεκτικότητα, όπως φράγματα και αντιπλημμυρικά έργα, καθώς και ήπιων μέτρων για οικολογική ανθεκτικότητα όπως η αναδάσωση, ο βελτιωμένος χωροταξικός σχεδιασμός και οι πολιτικές βιώσιμης χρήσης της γης. Με την ενσωμάτωση και των δύο προσεγγίσεων, μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν πιο σφαιρικό και αποτελεσματικό σχεδιασμό αντιμετώπισης των πλημμυρικών φαινομένων.

Η ενημέρωση αποτελεί επίσης ένα ισχυρό εργαλείο για την προστασία από πλημμύρες. Οι τοπικές κοινότητες πρέπει να ενημερώνονται για τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν και να εκπαιδεύονται σχετικά με το πώς να αντιδρούν κατά τη διάρκεια μιας αιφνίδιας πλημμύρας. Επιπλέον, η ενημέρωση των πολιτών μπορεί να οδηγήσει σε πιέσεις για αλλαγές στις ασκούμενες πολιτικές προκειμένου να αποδίδουν προτεραιότητα στην ανθεκτικότητα απέναντι στις πλημμύρες. Ενισχύοντας οικονομικά και διαχειριστικά τους φορείς τοπικής και περιφερειακής διοίκησης -ώστε να επενδύσουν στην αντιπλημμυρική προστασία, να αναπτύξουν αποτελεσματικά συστήματα προειδοποίησης και να επιβάλλουν κανονισμούς χωροταξίας- μπορούμε να σώσουμε ζωές και περιουσίες.

Ανακεφαλαιώνοντας, αναδεικνύονται τρεις βασικοί πυλώνες μιας στρατηγικής προστασίας από πλημμύρες:

1. Επενδύσεις σε δίκτυα μετρήσεων παροχής/ροής: Απαραίτητη είναι η επένδυση σε δίκτυα μετρήσεων παροχής σε μεγάλα ποτάμια, επιτυγχάνοντας τη λεπτομερή αποτύπωση των πλημμυρικών φαινομένων κατά τη διάρκεια της εκδήλωσής τους. Αυτό θα επιτρέψει τη σωστή εφαρμογή υδραυλικών μοντέλων για να μπορούν να ληφθούν εμπεριστατωμένες αποφάσεις.

2. Εντοπισμός περιοχών επιρρεπών σε πλημμύρες: Χρειαζόμαστε εξειδικευμένες προγνώσεις που θα εστιάζουν στον εντοπισμό περιοχών υψηλού κινδύνου πλημμυρών (πχ ποιες λεκάνες απορροής είναι σε υψηλό κίνδυνο πλημμύρας). Σε συνδυασμό με την εφαρμογή αυστηρών κανονισμών χωροταξίας για τον περιορισμό των κατασκευών σε περιοχές υψηλού κινδύνου πλημμυρών και την ενθάρρυνση της υιοθέτησης γκρίζων (πχ πλημμυρικά φράγματα), πράσινων και μπλε υποδομών (πχ χρήση Αειφόρων Συστημάτων Αποχέτευσης Όμβριων Υδάτων Αστικών Περιοχών - SuDS) για την απορρόφηση του νερού κατά τις έντονες βροχοπτώσεις, μπορούμε να ενισχύσουμε δραστικά την ανθεκτικότητα των περιοχών αυτών.

3. Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση: Εκπαίδευση των φορέων πολιτικής προστασίας και διοργάνωση εργαστηρίων και εκπαιδευτικών σεμιναρίων για την ασφάλεια και την προετοιμασία από πλημμύρες με αποδέκτες τα μέλη των τοπικών κοινοτήτων που είναι εκτεθειμένες σε κίνδυνο πλημμύρας. Οφείλουμε να επενδύσουμε σε συνεργασίες με σχολεία και εθελοντικές οργανώσεις για την εκπαίδευση των νέων σχετικά με τους κινδύνους των πλημμυρών και τα μέτρα ασφαλείας.

Η στρατηγική αντιμετώπιση των πλημμυρών πρέπει να είναι ολιστική, συνδυάζοντας μια ολοκληρωμένη διαχείριση της χρήσης της γης με μετεωρολογικές και υδραυλικές μεθοδολογίες. Οφείλουμε όλοι να αντιληφθούμε ότι η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των περιοχών επιρρεπών στις πλημμύρες είναι ένα από τα κλειδιά για την αποτελεσματική προσαρμογή μας στην αλλαγή του κλίματος.

[1] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2007). ΟΔΗΓΙΑ 2007/60/ΕΚ. [online] Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32007L0060

[2] Ντάφης, Σ; Κύρος, Γ.; Λαγουβάρδος Κ.. 2023. Κακοκαιρία Daniel: καταρρίφθηκε το ρεκόρ ημερήσιου ύψους βροχής στη χώρα μας, meteo.gr. Διαθέσιμο στο: https://www.meteo.gr/article_view.cfm?entryID=2913

[3] Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας – Ειδική Γραμματεία Υδάτων (2017). 1η Αναθεωρηση Σχεδίου Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών Υδατικού Διαμερίσματος Θεσσαλίας (EL08). [online] Διαθέσιμο στο: http://wfdver.ypeka.gr/wp-content/uploads/2021/02/EL08_1REV_P06_Tipo_Sinthikes_Anaforas.pdf

(Η Δρ. Ιωάννα Σταματάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Υδραυλικής Μηχανικής στο Πανεπιστήμιο του Greenwich – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στον θεματικό φάκελο του Παρατηρητηρίου Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου ΕΝΑ «Μετά τις πλημμύρες στη Θεσσαλία: Από τον απολογισμό στο σχεδιασμό νέων πολιτικών για την κλιματική ανθεκτικότητα»)