Το Μπακού φαίνεται ότι δεν έχει αντίρρηση για αυτόν τον περιορισμένο ρόλο, ενώ διασφαλίζει την εδαφική του ακεραιότητα χωρίς να έρθει σε ρήξη με τη Ρωσία. Τα τελευταία απομεινάρια ενός σοβιετικού συστήματος που βασιζόταν στο έδαφος και την εθνότητα ξεριζώνονται από τη γεωγραφία. Ενδεχομένως για τη Ρωσία, ο λογαριασμός που καλείται να αντιμετωπίσει μπορεί να μην περιορίζεται στο Καραμπάχ.
Είναι καθαρά γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό για το Αζερμπαϊτζάν να επαναλάβει αυτό που η Γεωργία δοκίμασε το 2008 με διαφορετικά αποτελέσματα. Όταν ο γεωργιανός στρατός εξαπέλυσε στρατιωτική επιχείρηση στο Τσχινβάλι για την κατάληψη της Νότιας Οσετίας, χτύπησε πρώτα το αρχηγείο των Ρώσων ειρηνευτικών δυνάμεων.
Το Αζερμπαϊτζάν, επίσης, δεν λυπήθηκε τις σφαίρες του για τους Ρώσους ειρηνευτές κατά τη διάρκεια της επιχείρησής του στο Καραμπάχ για να βάλει τέλος στην αρμενική «de facto» Δημοκρατία του Αρτσάχ και να αναλάβει τον έλεγχο. Η Ρωσία κέρδισε τη μάχη του Τσχινβάλι και έχασε τον πόλεμο του Καραμπάχ.
Η Νότια Οσετία συνορεύει με τη Βόρεια Οσετία, μια δημοκρατία του Βόρειου Καυκάσου εντός της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Επιπλέον, οι Οσέτιοι του νότου και του βορρά είναι αλληλένδετοι. Το 2008, η Ρωσία αποβίβασε τα άρματα μάχης που σταθμεύουν στο Βλαδικαφκάζ πέρα από την οροσειρά μέσα σε δύο ώρες και απώθησε τον γεωργιανό στρατό, αναγνωρίζοντας στη συνέχεια την ανεξαρτησία της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας.
Στο πλαίσιο της μετασοβιετικής ρωσικής επιρροής στην Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ), η Ρωσία αγνόησε τη Νότια Οσετία και την Αμπχαζία σύμφωνα με τις ευαισθησίες της Τιφλίδας και μάλιστα επέβαλε κυρώσεις σε αυτές τις δύο «de facto» ανεξάρτητες δημοκρατίες.
Εκείνη την εποχή, η ρωσική πολιτική δεν ήταν υπέρ της αναστάτωσης των Γεωργιανών. Η υποστηριζόμενη από τη Δύση Επανάσταση των Ρόδων στη Γεωργία το 2003 οδήγησε στην εγκατάλειψη αυτής της πολιτικής και βήμα προς βήμα τέθηκε σε εφαρμογή η «ρωσική προστασία» για την Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία. Το 2008 ήρθε η ώρα της ρεβάνς για τους Ρώσους.
Στις 19 Σεπτεμβρίου 2023, όταν ξεκίνησε η επιχείρηση για το Καραμπάχ, στο στόχαστρο μπήκαν και Ρώσοι στρατιώτες της ειρηνευτικής δύναμης. Αρκετοί σκοτώθηκαν. Ένα οπλοστάσιο των Ρώσων ειρηνευτικών δυνάμεων βομβαρδίστηκε επίσης. Η Μόσχα δεν είπε τίποτα για την αφήγηση του Αζερμπαϊτζάν και αποδέχθηκε τη συγγνώμη του Αλίγιεφ. Όπως έκανε και μετά την κατάρριψη του ρωσικού ελικοπτέρου το 2020.
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για την υποτίμηση. Πρώτον, η Ρωσία δεν διαθέτει επαρκή στρατιωτική, πολιτική και διπλωματική ικανότητα για να αφοσιωθεί στην εξίσωση του Καυκάσου όσο διαρκεί ο πόλεμος στην Ουκρανία. Επιπλέον, τα σύνορα είναι μια γεωπολιτική πραγματικότητα.
Για τη Ρωσία, τα σύνορα με το Αζερμπαϊτζάν στην πλευρά του Νταγκεστάν δεν πρέπει να γίνουν πηγή αστάθειας στον Βόρειο Καύκασο. Τα κοινά συμφέροντα και οι στρατηγικές σχέσεις στην Κασπία Θάλασσα βαραίνουν επίσης σημαντικά. Το Αζερμπαϊτζάν προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία όχι μόνο για συνεργασίες στον τομέα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, αλλά και για την εξαγωγή ρωσικού αργού πετρελαίου εν όψει των δυτικών εμπάργκο, ή μετά την επεξεργασία του στο Αζερμπαϊτζάν. Όπως είναι γνωστό, οι κυρώσεις εξαιρούσαν την πώληση ρωσικού πετρελαίου που διυλίζεται εκτός Ρωσίας.
Και πάλι, η Ρωσία αισθάνεται άβολα με την αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας στον Νότιο Καύκασο, αλλά δεν μπορεί να αγνοήσει την αξία των σχέσεων με την Άγκυρα λόγω του αδιεξόδου της Ουκρανίας. Η τουρκική πόρτα πρέπει να παραμείνει ανοιχτή και το καθεστώς των Στενών πρέπει να εφαρμοστεί κατά γράμμα.
Μιλώντας για τη συρρίκνωση της θέσης της Ρωσίας στην περιφέρεια, πρέπει να επισημανθεί ένα ακόμη σημείο: Το παράδειγμα του Καραμπάχ ότι η εδαφική ακεραιότητα μπορεί να επιτευχθεί στρατιωτικά φαίνεται να έχει ενθουσιάσει και τη Γεωργία.
Ο Γεωργιανός πρωθυπουργός Ιρακλί Γκαριμπασβίλι, ο οποίος μέχρι στιγμής έχει αρνηθεί να δώσει βάση στα σχέδια της Δύσης να ανοίξει ένα τρίτο μέτωπο εναντίον της Ρωσίας, εξέφρασε την αλληλεγγύη του στην Ουκρανία στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ λέγοντας ότι «η χώρα μου συνεχίζει να υποφέρει από τις συνέπειες της καταστροφικής επίθεσης του 2008. Το 20% του εδάφους της Γεωργίας εξακολουθεί να βρίσκεται υπό ρωσική κατοχή», δήλωσε ο Γκαριμπασβίλι στο Κρεμλίνο. Φυσικά, η κατάσταση στην Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία είναι διαφορετική από πολλές απόψεις.
Στις 20 Σεπτεμβρίου, η Ρωσία περιόρισε κάπως την απώλεια της φήμης της εξασφαλίζοντας κατάπαυση του πυρός στο Καραμπάχ. Τώρα διαιτητεύει τη διαδικασία παράδοσης του Καραμπάχ από το Αζερμπαϊτζάν και επιδιώκει εγγυήσεις για τους Αρμένιους. Το Μπακού δεν έχει αντίρρηση για αυτόν τον περιορισμένο ρόλο, ενώ διασφαλίζει την εδαφική ακεραιότητα χωρίς να έρθει σε ρήξη με τη Ρωσία. Το Καραμπάχ ήταν ένα χαρτί «μεγάλου αδελφού» για τη Ρωσία αλλά αυτό το χαρτί φαίνεται να απομακρύνεται. Ενώ η πιθανή δημογραφική αλλαγή, που σημαίνει «ήπια γενοκτονία» για τους Αρμένιους, έχει εσωτερικευτεί ακόμη και στο Ερεβάν, η Ρωσία δεν αναμένεται να χρησιμοποιήσει το βάρος της για να κρατήσει τους Αρμένιους στο Καραμπάχ.
Ο Αρμένιος Πρωθυπουργός Πασινιάν, από τη μια πλευρά, δήλωσε ότι δεν βλέπει άμεση απειλή για τους Αρμένιους στο Καραμπάχ, από την άλλη, ανακοίνωσε ότι θα μπορούσαν να πάρουν 40 χιλιάδες οικογένειες στην Αρμενία.
Τα τελευταία απομεινάρια του σοβιετικού συστήματος που βασιζόταν στα εδάφη και την εθνικότητα ξεριζώνονται. Οι Ρώσοι έχουν επίσης παραιτηθεί από την τάση του Καζακστάν να ενισχύσει την πολιτική του αυτονομία. Στην περιφέρεια, ο πολιτικός έλεγχος απομακρύνεται από τις παλιές σοβιετικές ελίτ και η δύναμη των ρωσόφωνων υπενθυμίσεων αποδυναμώνεται. Για τη Ρωσία, ο λογαριασμός μπορεί να μην περιορίζεται στο Καραμπάχ.
Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικολ Πασινιάν κατηγορεί τη Ρωσία για την ήττα με το σκεπτικό ότι δεν εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις «προστασίας» της. Ένας λόγος που συνάδει με τον στόχο του να πάρει διαζύγιο από τη Ρωσία. Στην πραγματικότητα, ο Πασινιάν έχασε την ευκαιρία να κατηγορήσει τη Ρωσία για ό,τι συνέβη αφού αναγνώρισε το Καραμπάχ ως έδαφος του Αζερμπαϊτζάν.
Τα ελεγχόμενα από το Κρεμλίνο ρωσικά μέσα ενημέρωσης κατηγορούν επίσης τον Πασινιάν και τους δυτικούς υποστηρικτές του για το αποτέλεσμα στο Καραμπάχ. Σύμφωνα με τους Ρώσους, η αλλαγή του status quo δεν έχει καμία σχέση με τη Ρωσία, αλλά με την απόφαση του Ερεβάν να παραδοθεί σημειώνοντας ότι αυτή η παράδοση ξεκίνησε με την εκλογή του Πασινιάν από τους Αρμένιους το 2018 και ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε χρόνια.
Δηλαδή, οι Ρώσοι προσπαθούν να πουν: «Αφού οι Αρμένιοι επανεκλέγουν τον Πασινιάν παρά την ήττα τους το 2020, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Οι πεσόντες δεν κλαίνε».
Όταν ο Πασινιάν δήλωσε ότι η Αρμενία δεν εμπλέκεται στη σύγκρουση στο Καραμπάχ και όταν είπε ότι οι εκπρόσωποι του Καραμπάχ που κάθονται στο τραπέζι με το Αζερμπαϊτζάν έχουν αναπτυχθεί ανεξάρτητα από αυτούς, παραδέχθηκε ότι το Ερεβάν είχε βγει έξω από το πλαίσιο.
Αλλά όπως και να εξελιχθεί αυτή η πολεμική, οι σχέσεις Αρμενίας-Ρωσίας δεν θα παραμείνουν εκεί που ήταν χθες όσο η γραμμή που εκπροσωπεί ο Πασινιάν είναι στην εξουσία. Ο Πασινιάν θέλει να εγκαταλείψει τον Οργανισμό του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO). Η Ρωσία θα πρέπει να αντιμετωπίσει τα σχέδια διαφυγής του Ερεβάν.
Σε ένα βιντεοσκοπημένο μήνυμα στις 23 Σεπτεμβρίου, ο Pashinyan δήλωσε ότι «οι επιθέσεις που εξαπέλυσε το Αζερμπαϊτζάν μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι οι εξωτερικές δομές ασφαλείας στις οποίες συμμετέχουμε είναι αναποτελεσματικές... Είναι απαραίτητο να μετασχηματίσουμε και να εμπλουτίσουμε τα εργαλεία εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας της Αρμενίας σε συνεργασία με όλους τους εταίρους».
Ο Πασινιάν χαρακτήρισε την εξάρτηση της ασφάλειας της Αρμενίας από τη Ρωσία ως στρατηγικό λάθος. Η ένταξη στο ΝΑΤΟ δεν είναι στα χείλη του, αλλά στο μυαλό του. Εκτός από το ανυπέρβλητο ρωσικό εμπόδιο, ο δρόμος αυτός περνάει μέσα από την Τουρκία. Προς αυτή την κατεύθυνση, μπορεί να μην απομείνει καμία Αρμενία. Ο Πούτιν μάλλον περιμένει από τους ρωσόφιλους Αρμένιους να φροντίσουν τον Πασινιάν πριν πάρουν ριζοσπαστικές αποφάσεις.
Οι Αρμένιοι που επικρίνουν τον Πασινιάν φοβούνται επίσης ότι ο Αλίγιεφ δεν θα σταματήσει στο Ζανγκεζούρ. Οι αναλυτές σημειώνουν ότι κάποιοι Αρμένιοι θα έρθουν στην Αρμενία και οι υπόλοιποι θα βρεθούν στη φυλακή, ενώ η Αρμενία κινδυνεύει επίσης καθώς η απόφαση του Πασινιάν είναι δείχνει σαφέστατα ότι παραδίδει το Αρτσάχ με αντάλλαγμα την ασφάλεια της Αρμενίας. Χωρίς βέβαια αυτό να είναι σίγουρο ότι θα εφαρμοστεί καθώς τους τελευταίους μήνες, το Αζερμπαϊτζάν έχει επιτεθεί πραγματικά σε αρμενικό έδαφος και έχει προβάλει αξιώσεις σε αεροδρόμια, ορυχεία και εδάφη στην Αρμενία. Επομένως, δεν είναι βέβαιο ότι όλα θα είναι ειρηνικά και δεν θα υπάρξει πόλεμος.
Μετά το Καραμπάχ, μια άλλη δοκιμασία περιμένει τη Ρωσία στο νότιο τμήμα της Αρμενίας. Τα σενάρια επέμβασης για τον διάδρομο του Ναχιτσεβάν αναθερμαίνονται στη γραμμή Μπακού-Άγκυρας. Η συνάντηση την Δευτέρα του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ στο Ναχιτσεβάν δεν είναι μια απλή διευθέτηση.
Αυτό μπορεί να θεωρηθεί απλώς ως μια κίνηση για να ασκηθεί πίεση στον Πασινιάν στέλνοντας του το μήνυμα ότι «αν ανοίξεις τον διάδρομο με ωραίο τρόπο, τόσο το καλύτερο, διαφορετικά έρχεται η τρίτη επιχείρηση».
Ωστόσο, δεδομένου ότι το Ζανγκεζούρ είναι αρμενικό έδαφος, οι δεσμεύσεις προστασίας του CSTO ισχύουν εδώ. Με άλλα λόγια, οι Ρώσοι δεν έχουν καμία πιθανότητα να πουν «ο πόλεμος δεν είναι στην Αρμενία» αυτή τη φορά. Παρ' όλα αυτά, οι γεωστρατηγικές πραγματικότητες περιορίζουν τη Ρωσία. Φυσικά, η κατάσταση θα αλλάξει αν ο Πασινιάν δει το φως στην τουρκική πύλη και κάνει ό,τι του λένε στο Ζανγκεζούρ για να βγει από τη σκιά της Ρωσίας. Πριν από την επέμβαση στο Καραμπάχ, οι δυτικές δυνάμεις ψιθύριζαν στο αυτί του Πασινιάν ότι «αν υπογράψετε συνθήκη ειρήνης με το Αζερμπαϊτζάν, οι σχέσεις με την Τουρκία θα βελτιωθούν και οι δεσμοί με την ΕΕ θα ενισχυθούν».
Φυσικά, αυτό που περίμεναν οι δυτικοί από αυτή την ειρήνη ήταν η αποχώρηση της Ρωσίας από την περιοχή. Αυτοί που συμβούλευσαν τον Πασινιάν είχαν επίσης μια προειδοποίηση ότι εάν επιμείνουν στη διατήρηση του status quo στο Καραμπάχ, το Αζερμπαϊτζάν θα αναλάβει στρατιωτική δράση και θα χάσει η Αρμενία. Τώρα που το Καραμπάχ έφυγε, η πιθανότητα ειρήνης με ίσους όρους για την Αρμενία έχει τελειώσει.
Το μόνο που απομένει για την ειρήνη είναι να ανοίξει ο διάδρομος Ζανγκεζούρ. Η συμφωνία του 2020 ανέθεσε στη Ρωσία την αποστολή να ελέγχει τόσο τον διάδρομο Λατσίν όσο και τις γραμμές μεταφοράς που θα ανοίξουν για το Ναχιτσεβάν.
Καθώς το Λατσίν μετατρέπεται σε διάδρομο διαφυγής, η ρωσική ειρηνευτική δύναμη θα μπορούσε να αποχωρήσει πριν από το τέλος της θητείας της, η οποία έχει προγραμματιστεί για το 2024. Αλλά οι Ρώσοι θα ήθελαν να βρίσκονται στον διάδρομο που εκτείνεται παράλληλα με τα ιρανικά σύνορα στα νότια. Αυτό θα διατηρούσε τη Ρωσία στην εξίσωση.
Ο Στεπάν Γκριγκοριάν, πρώην πρέσβης της Αρμενίας στη Μόσχα, υποστηρίζει ότι οι εξελίξεις στο Καραμπάχ είναι απάντηση στις συμφωνίες που πέτυχαν ο Ερντογάν και ο Πούτιν στο Σότσι. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Ρώσοι ειρηνευτές θα μετακινηθούν από το Καραμπάχ στο διάδρομο Ζανγκεζούρ. Με άλλα λόγια, η Ρωσία θα αντισταθμίσει τη γεωστρατηγική της απώλεια ελέγχοντας τα αρμενο-ιρανικά σύνορα και έχοντας λόγο στο διάδρομο που συνδέει την Τουρκία με την Κεντρική Ασία.
Η Ζανγκεζούρ είναι ένα μέρος όπου το Ιράν, και όχι η Ρωσία, έχει καθίσει από πάνω μέχρι κάτω. Οι Ιρανοί το βλέπουν ως έναν «διάδρομο Τουράν» με στόχο την απομάκρυνση του Ιράν από τη γεωστρατηγική εξίσωση. Το Ιράν προτιμά τον διάδρομο Αράς μεταξύ Ναχιτσεβάν και Αζερμπαϊτζάν μέσω του εδάφους του αντί του Ζανγκεζούρ.
Μετά τον πόλεμο του 2020, το Ιράν, το οποίο εκφόβιζε το Αζερμπαϊτζάν με στρατιωτικές ασκήσεις, λέγοντας ότι «τα σύνορα δεν μπορούν να αλλάξουν», προσπαθεί να μειώσει τις εντάσεις με το Μπακού τους τελευταίους μήνες. Η Τεχεράνη πρέπει να πεισθεί ότι ο διάδρομος δεν θα οδηγήσει σε αλλαγές συνόρων, δεν θα μετατραπεί σε γεωστρατηγική απώλεια για το Ιράν και δεν θα διακόψει τις μεταφορές Αρμενίας-Ιράν.
Η φόρμουλα 3+3 προτάθηκε για να το διασφαλίσει αυτό, αλλά δεν φάνηκε πειστική. Εάν το σχέδιο του Διεθνούς Διαδρόμου Μεταφορών Βορρά-Νότου, το οποίο ξεκινά από την Ινδία και εκτείνεται στην Ευρώπη μέσω του Ιράν, του Αζερμπαϊτζάν, της Κασπίας Θάλασσας και της Ρωσίας, προχωρήσει, οι ανησυχίες της Τεχεράνης για το Ζανγκεζούρ μπορεί να υποχωρήσουν. Το Μπακού έχει συμφωνήσει να συμμετάσχει στην πρωτοβουλία αυτή το 2022. Ωστόσο, αν το Ερεβάν δώσει τα χέρια με τη Ρωσία και την Τουρκία και εγκρίνει εθελοντικά τις συνδέσεις μεταφοράς, το Ιράν μπορεί να κάνει ελάχιστα πράγματα.
Το διπλωματικό μέτωπο ξεχωρίζει αυτή την εβδομάδα λόγω της νέας κατάστασης επί του εδάφους καθώς την Τρίτη 26 Σεπτεμβρίου, εκπρόσωποι της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν συναντήθηκαν στις Βρυξέλλες υπό την αιγίδα της ΕΕ. Στη συνέχεια, στις 5 Οκτωβρίου, οι Πασινιάν και Αλίγιεφ θα καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων στη Γρανάδα, με το αποτέλεσμα αυτών των επαφών να προϊδεάζει αν θα υπάρχει ειρήνη ή πόλεμος.
(Ο Σπύρος Σιδέρης είναι δημοσιογράφος)
