Η εισβολή των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Ουκρανία στις 22 Φεβρουαρίου του 2022 αποτελεί ένα γεγονός με ιστορικές προεκτάσεις, αφού αποτέλεσε έναν σημαντικό καταλύτη αλλαγής γεωπολιτικών και γεωοικονομικών συσχετισμών σε παγκόσμιο επίπεδο. Αποτέλεσε «επιταχυντή» ήδη υφιστάμενων τάσεων, με επιρροή και στη διαχείριση σύγχρονων προκλήσεων για τον πλανήτη, ενώ κάποιες πολιτικοοικονομικές «σταθερές» στο παγκόσμιο στερέωμα μεταβλήθηκαν ή έπαψαν να υφίστανται οριστικά.

Δύο ανταγωνιστικά μπλοκ χωρών

Η επιλογή του Ρώσου Προέδρου Πούτιν να εισβάλει στην Ουκρανία οδήγησε στη διαμόρφωση ουσιαστικά δύο ανταγωνιστικών γεωπολιτικών μπλοκ, σε έναν πολυπολικό πλέον κόσμο. Από τη μία πλευρά, το μπλοκ της Δύσης, εμφανίζεται με τις ΗΠΑ σε ηγετικό ρόλο και την Ευρώπη ως στενή τους σύμμαχο. Οι συνθήκες ευνόησαν την ενίσχυση της Διατλαντικής Σχέσης, όμως, αναδείχθηκε η υπαρκτή εξάρτηση της Ευρώπης από τις Ηνωμένες Πολιτείες σε ό,τι αφορά την ασφάλεια, ενώ υπογραμμίστηκε η πολιτική ανεπάρκεια της ΕΕ να αποτρέψει ή να αντιμετωπίσει ως αυτόνομος παράγοντας μία κρίση στο έδαφός της.

Από την άλλη πλευρά, απέναντι βρίσκεται το μπλοκ με την Κίνα σε θέση «οδηγού», η οποία είδε τη Ρωσία να έρχεται ακόμη πιο κοντά της, έπειτα από τις δυτικές κυρώσεις απέναντι στη Μόσχα, με δεδομένο τον διαρκή ανταγωνισμό Πεκίνου – Ουάσιγκτον. Για του λόγου το αληθές, Kίνα και Ινδία απορρόφησαν το 2023 σχεδόν όλες τις ρωσικές εξαγωγές πετρελαίου (το 90% συνολικά) ισοσταθμίζοντας τις απώλειες από την προμήθεια προς την Ευρώπη.

Οι νέες συνθήκες, επίσης, αναθεώρησαν παγιωμένες ιστορικά στάσεις χωρών, όπως της μεταπολεμικής στρατιωτικής ουδετερότητας Φινλανδίας και Σουηδίας. Οι δύο σκανδιναβικές χώρες τερμάτισαν και τυπικά το καθεστώς αυτό. εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ με επιχείρημα τον κίνδυνο της ρωσικής επιθετικότητας, χτίζοντας ακόμη περισσότερα «σύνορα» της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας απέναντι στα ρωσικά· η «περικύκλωση» του ΝΑΤΟ, εξάλλου, αποτέλεσε βασικό επιχείρημα της στρατηγικής Πούτιν για εισβολή στην Ουκρανία.

Τάσεις από-παγκοσμιοποίησης και κατακερματισμός

Οι γεωπολιτικές αυτές μετατοπίσεις δεν θα μπορούσαν να μην έχουν αντίκτυπο στην παγκόσμια οικονομία. Ο πόλεμος και οι οικονομικές προεκτάσεις του, με την οικονομική απομόνωση της Ρωσίας επί της ουσίας σηματοδοτεί το τέλος της παγκοσμιοποίησης με τη μορφή που κυριάρχησε στον πλανήτη τα τελευταία 30 χρόνια.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου εξέφρασε πρόσφατα την έντονη ανησυχία του για τον κατακερματισμό της παγκόσμιας οικονομίας, με τη διαμόρφωση δύο ξεχωριστών μπλοκ -των χωρών που στηρίζουν την Ουκρανία και αυτών που στηρίζουν τη Ρωσία-, προειδοποιώντας παράλληλα ότι οι πολυμερείς εμπορικοί κανόνες που στήριξαν το εμπόριο τα τελευταία τριάντα χρόνια, απειλούνται ανοιχτά. Σύμφωνα με μελέτη που δημοσίευσε ο ΠΟΕ, αυτός ο κατακερματισμός μπορεί να συρρικνώσει την παγκόσμια οικονομία κατά 5%, με τις αναπτυσσόμενες χώρες να είναι οι μεγαλύτερες χαμένες. Αυτό το σενάριο προβλέπει ΗΠΑ - Κίνα και τους συμμάχους τους να εμπλέκονται σε έναν διπολικό εμπορικό πόλεμο, με τα δύο μπλοκ να θέτουν τους δικούς τους κανόνες, αγνοώντας τις πολυμερείς διεθνείς συμφωνίες.

Οι συνθήκες αυτές ευνόησαν την ενίσχυση του μπλοκ χωρών των BRICS, το οποίο αξιοποίησε την ανάγκη εναλλακτικών απέναντι στο μεταπολεμικό σύστημα οικονομικής διακυβέρνησης της Δύσης. Έτσι, πρωτοβουλίες και φιλοδοξίες των BRICS κάνουν λόγο για έναν μεσομακροπρόθεσμο στόχο εγκαθίδρυσης ενός εναλλακτικού, παράλληλου οικονομικού συστήματος, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει στο μέλλον και ένα κοινό νόμισμα, το οποίο θα αμφισβητήσει την κυριαρχία του αμερικανικού δολαρίου στις παγκόσμιες συναλλαγές.

Ακόμη μία βαθιά επιρροή που πυροδότησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, η οποία αφορά τις προτεραιότητες στις δημόσιες δαπάνες, τουλάχιστον των ευρωπαϊκών χωρών. Ο πόλεμος σηματοδότησε «στροφή» των δαπανών της ΕΕ από την προτεραιοποίηση αυτών για την κλιματική προσαρμογή σε αυτές για άμυνα και ασφάλεια.

Στον τομέα της ενέργειας, μία ακόμη σημαντική εξέλιξη που σημειώθηκε ήταν τα βήματα ενεργειακής απεξάρτησης της Ευρώπης από τη Ρωσία. Η ΕΕ μείωσε τις εισαγωγές από ρωσικά ορυκτά καύσιμα από το υψηλό των 16 δισ. δολαρίων το μήνα στις αρχές του 2022 σε περίπου 1 δισ. το μήνα στα τέλη του 2023, με τις περικοπές στις εισαγωγές πετρελαίου να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της μείωσης αυτής. Στον τομέα της Ναυτιλίας, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, αναμένονται μακροπρόθεσμες επιπτώσεις, όπως μακρύτερες εμπορικές διαδρομές εξαιτίας του πολέμου των κυρώσεων καθώς και στη ζήτηση και στα κόστη ενέργειας (όπως αυξημένη ζήτηση πλοίων μεταφοράς LNG).

Αναδυόμενες δυνάμεις διαβλέπουν ευκαιρίες στη νέα πραγματικότητα

Η προσπάθεια των Ηνωμένων Πολιτειών να απομονώσουν τη Ρωσία σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο δύο χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου και των δυτικών κυρώσεων απέναντι στη Μόσχα δείχνει ότι έχει φτάσει στα όριά της, με αμφίβολη μάλιστα αποτελεσματικότητα, όπως καταγράφεται ακόμη και στον αμερικανικό Τύπο. Ρόλο-κλειδί στην ανθεκτικότητα της Μόσχας παίζουν οι χώρες που στηρίζουν τη Ρωσία (όπως η Κίνα) ή δεν παίρνουν θέση στη σύγκρουση με τη Δύση (Ινδία, Βραζιλία, Σαουδική Αραβία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, κ.ά.) διαβλέποντας ευκαιρίες να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο σε έναν πολυπολικό κόσμο. Κάπου εκεί εμφανίζεται και η αδυναμία ΗΠΑ και Ευρώπης να κατανοήσουν ότι πλέον δεν επικρατεί η μεταπολεμική παγκόσμια τάξη, με τις ίδιες να ασκούν απόλυτο έλεγχο στην παγκόσμια διακυβέρνηση.

Ανεξαρτήτως έκβασης του πολέμου στην Ουκρανία, τo σίγουρο είναι ότι το ιστορικό αυτό γεγονός προκάλεσε τεκτονικού χαρακτήρα αλλαγές στην παγκόσμια τάξη και άνοιξε την πόρτα σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο. Σίγουρα όμως μιλάμε για μία νέα περίοδο με όξυνση διεθνών ανταγωνισμών εις βάρος της διεθνούς συνεργασίας. Οι συσχετισμοί της νέας αυτής πραγματικότητας και της αναδιάταξης δυνάμεων μεταξύ των παγκόσμιων δρώντων θα αποκρυσταλλωθούν τα επόμενα χρόνια.

(Ο Βαγγέλης Βιτζηλαίος είναι Συντονιστής του Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων ΕΝΑ, Υποψήφιος Διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, Πανεπιστήμιο Πειραιώς – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 18ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ENA)