Νέοι και -είθε- αποτελεσματικότεροι μηχανισμοί έχουν σχεδιαστεί και ενεργοποιηθεί, τόσο για την στενότερη, τακτικότερη παρακολούθηση όσο και για την αντιμετώπιση κάθε περιστατικού και φαινομένου προσβολής των αρχών του κράτους δικαίου από τα κράτη μέλη της Ένωσης.Ξεχωρίζουν μεταξύ τους, η ετήσια έκθεση για τη κατάσταση και ποιότητα του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη της ΕΕ και, κυρίως, ο μηχανισμός αιρεσιμότητας (conditionality), σύμφωνα με τον οποίο η ομαλή ροή χρηματοδότησης και εκταμίευσης των χρηματοδοτικών εργαλείων της ΕΕ προς κάθε κράτος μέλος συναρτάται με το σεβασμό από αυτό των αρχών του κράτους δικαίου, της χρηστής διοίκησης, της νομιμότητας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Κομβικό ρόλο στη λειτουργία των μηχανισμών αυτών έχουν,σε κάθε κράτος μέλος, η δικαιοσύνη και οι ανεξάρτητες αρχές. Για την εύρυθμη λειτουργία των θεσμικών αντίβαρων, η ΕΕ έδειχνε πάντοτε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, πολύ περισσότερο, δε, μάλλον αυτονόητα, τελευταία. Άλλωστε, είναι ενδεικτικό, ότι ακόμη και στην πιο δύσκολη για την ελληνική διοίκηση περίοδο της μακρόχρονης δημοσιονομικής προσαρμογής, η πάλαι πότε Τρόϊκα, οι Θεσμοί, ενώ προωθούσαν ρυθμίσεις που συνέτειναν στη συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, εντούτοις επέμεναν στη θεσμική ανασύνταξη, θωράκιση και εξορθολογισμό των ανεξάρτητων αρχών. Έμελλε, βέβαια, αυτή η θεσμική μεταρρύθμιση να παραμείνει στα σχέδια, ένα από τα λεγόμενα «προαπαιτούμενα» που ουδέποτε ολοκληρώθηκαν.

Στην Ελλάδα, οι ανεξάρτητες αρχές που είναι επιφορτισμένες με την εποπτεία της ποιότητας του κράτους δικαίου, τον έλεγχο, ανεξάρτητο και εξωδικαστικό, της διοικητικής δράσης (κυβερνητικής και αυτοδιοικητικής) και τη συμμόρφωσή αυτής με τις αρχές της νομιμότητας, της διαφάνειας, της χρηστής διοίκησης και το σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι η Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), το Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (ΕΣΡ), η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ), το Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ) και, φυσικά, ο Συνήγορος του Πολίτη. Και εξαιτίας της σπουδαιότητας του ρόλου τους, η πολιτεία επιφυλάσσει στις αρχές αυτές διαφορετικό καθεστώς, αναγορεύοντάς τες σε συνταγματικούς θεσμούς. Για τις αρχές αυτές ισχύουν αυξημένες εγγυήσεις ανεξαρτησίας και προστασίας. Δεν αρκεί η «λειτουργική» ανεξαρτησία τους, αλλά απαιτείται και η «προσωπική». Για’ αυτό και επιλέγονται από τη Βουλή, δια αποφασιστικής εκλογής (όχι απλής ακρόασης, όπως ισχύει για άλλες αρχές και δημόσιους φορείς) και, ως εκ τούτου, αναφέρονται στο Σώμα.

Οι αρχές αυτές, όπως και όλος ο δημόσιος τομέας, συσσώρευσαν κατά τη μνημονιακή εποχή προβλήματα που ακόμη δεν έχουν αντιμετωπιστεί. Λειτουργούν με (πολύ) λιγότερο προσωπικό από όσο πραγματικά χρειάζονται (και προβλέπει, άλλωστε, και ο οργανισμός τους), ενώ συχνά το πλαίσιο αρμοδιοτήτων τους αναθεωρείται και τροποποιείται, όχι πάντοτε με τη σύμφωνη γνώμη τους ή, έστω, σχετική διαβούλευση. Είναι, συνεπώς, ανάγκη να αναστηλωθούν. Να αντιμετωπιστούν χρόνια ζητήματα σχετιζόμενα με την εύρυθμη λειτουργία τους, να ενισχυθεί η προσωπική ανεξαρτησία των μελών και στελεχών τους, να αρθούν στρεβλώσεις που περιορίζουν την αποτελεσματικότητά τους, τις αρμοδιότητές τους, να θεσπιστούν ουσιαστικά κίνητρα για την αντιστροφή του φαινομένου αποψίλωσης από το απαιτούμενο από κάθε αρχή εξειδικευμένο προσωπικό και για τη προσέλκυση νέου.Σε ό,τι αφορά ειδικά στον Συνήγορο του Πολίτη, οι απαιτούμενες θεσμικές παρεμβάσεις θα πρέπει να κινούνται στη κατεύθυνση της εναρμόνισης με τις πρόνοιες για το θεσμό που έχουν συμφωνηθεί ομόφωνα (δηλαδή και με ελληνική υποστήριξη) από το Συμβούλιο της Ευρώπης και έχουν επικυρωθεί και από τον ΟΗΕ.Προκειμένου όχι μόνο να εκσυγχρονιστεί, με νέες λειτουργικές δυνατότητες και πρόσθετες εξουσίες, αλλά και να ανακτήσει κρίσιμα εργαλεία και να επαναφέρει αποτελεσματικές διαδικασίες που απώλεσε κατόπιν διαδοχικών τροποποιήσεων του θεσμικού του πλαισίου. Είναι, δε, πιθανότατα ενδεικτικό του απρόσφορού και ατυχούς χαρακτήρα πολλών εκ των νομοθετικών παρεμβάσεων στο θεσμό του Συνηγόρου του Πολίτη, το γεγονός, ότι ο αρχικός, ιδρυτικός του νόμος, του 1997, ανταποκρίνεται πληρέστερα στην ικανοποίηση των ελάχιστων απαιτήσεων για τη διασφάλισης της ανεξαρτησίας και αποτελεσματικής λειτουργίας της αρχής, όπως οι απαιτήσεις αυτές αναγνωρίζονται από την ευρωπαϊκή και διεθνή κοινότητα, από ό,τι το ισχύον πλαίσιο.

Ίσως, επίσης, να έχει έρθει η ώρα να συζητηθεί και η πλήρης, και διοικητική, υπαγωγή των πέντε αυτών, συνταγματικά κατοχυρωμένων, αρχών, στη Βουλή. Για τον Συνήγορο, το σχήμα αυτό δεν είναι άγνωστο. Ακολουθείται από πλήθος ομόλογων θεσμών στην ΕΕ και διεθνώς. Ίσως έτσι, η αναστήλωση γίνει στα πιο στέρεα θεμέλια.

*Ο Ανδρέας Ποττάκης είναι ο Συνήγορος του Πολίτη και Πρόεδρος της Ένωσης Συνηγόρων του Πολίτη της Ευρώπης